599_психология. Бейсенбекова Глмира Бекінызы
 Скачать 0.56 Mb.
|
|
Өзіндік бақылау сұрақтары: 1. Биологиялық және әлеуметтік фактордың адам психикасның дамуындағы маңызы. 2 .А.С.Выготскийдің еңбегіндегі бала психикасының қозғаушы күштері мәселелері. 3. Бала психикасының дамуындағы іс-әркеттің ролі. Жетекші іс-әркет туралы түсінік (А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин). 4. Психикалық әрекет субъектісінің сыртқы әркет интериоризациясының жемісі. 5. Психикалық даму теориялары: психоаналитикалық, когнитивті, бихевиористік, гуманистік, іс- әрекеттік. 6. Бала дамуындағы оқытудың жетекші ролі. Оқыту мәселесі. 7. »Таяудағы даму аймағы»ұғым. Лекция №3 Тақырыбы. Психикалық дамудың жас ерекшелік кезеңдері. Жоспар: 1. Жастың жалпы сипаттамасы. 2. Жас шамасына қарай даму кезеңдері ауысуының негізгі механизмдері. 3. Д.Б. Эльконин бойынша психикалық дамудың жас ерекшелік кезеңдерінің сипатамасы. 4. Бала психикасычың дамуындағы сензитивтік кез. Әдебиеттер: 1.Педагогикалық және жас ерекшілігі психологиясы. Ред.бас.А.В.Петровский А., 1987 2.Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология А. 1987 3.Возрастная и педагогическая психология под.ред. М.В.Гамезо М.1982 1. Жастың жалпы сипаттамасы. Әр түрлі көз қарастарда даму сатыларының өзгермейтіндігін дәлелдейді. Жас жөніңдегі мұндай ұғым психикалық дамуды табиғи биалогиялық процес деп түсінумен байланысты. Сонымен бірге педалогия ғылымының өкілдері баланың жас кезенінің биалогиялық фактор бойынша ажыратадыы. Мысалы тісінің жетілуі, даму сипатына қарай болады. Бұндай бөлу жас кезенінің анықтау дұрыс емес. Қарама-қарсы көз қарас- жас даму білім – мен жағдыларды жәй жинақталуы ретінде қарастырылады. Кеңес үкіметі психалогиясы жас кезендері тарихи сипатта болады деп көрсетті. П.П.Блонский, Л.С.Выготский тұжырымдамасында: тарихи даму процесінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар оқытудың мазмұны мен әдістерін өзгертіп отырады. Яғни олардың барлығы дамудың жас кезендерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды. Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады. Оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский енбегіндегі кезендерге бөлу мәселесі жас шағы дамудын белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі бір бір шама тұйық кезені деп көрсетті. Мұның манызы дамудын жалпы циклінде алатын орыны мен жіне дамудын жалпы зандарының одан әркез өзіндік көрініс табуымен анықталды. Бір жас сатысынаң екінші сатысына өтуде бұрынғы кезендердегі болмаған жаңа құрылымдар пайда болады. Жас шағы балаға оның дамуының сол кезенде қойылатын талаптар айналасындағылармен қарым-қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психалогиялық құрылымы даму денгейімен білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. 2. Жас шамасына қарай даму кезендері ауысуының негізгі механизмдері. Жас кезенінің айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудын даму денгейі білімдердін, қабілеттердің даму денгейі арасындағы байланыс анықтайды. Д.Б.Эльконин көрсеткендей – даму процесінің осы екі түрліше жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезендеріне өтудің өте манызды ішкі негізін құрайды. (қозғаушы күшін). Мәселен ерте сәбилік шақта баланың сыртқы болмыспен байланысы, оның үлкендерге қарым қатынасы арқылы дәнекерленеді. Яғни қарым – қатынас үстінде бала дағдыларды игереді. Онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, тілі жетіледі т.б. Бұл баланың дербес іс әрекет жасауына мүмкіндік туғызады. Сонғы жылдары Т.В.Драгунов және Д.Б.Эльконин зерттеулерінде былай қарастырылған әр жас кезені өсу процесінде баланың басты әрекеті қалыптасады, олардын өз араларында жеке қатынастар пайда болады. Бұл қатынасты «әрекет арқылы араласу» деп атаймыз. Ересектер өз ара араласуында бір-бірін силап қана емес, сонымен бірге оларға деген сенімін көз қарасын білдіреді. Нақты кезенде заттық – мазмұнды басқарушылар типін екі үлкен топқа бөлеміз: -«Бала – қоғамдағы ересек адам» жүйесі бойынша жүреді. Бұған интенсивті барлау, ал адамдық әрекетке мативтер мен дағдылардын адамдар арасындағы қатынасы жатады. Жас баланың көңіл күйімен араласуы рольдік ойында және құрдастарымен араласуында көрінедітапсырмалармен мативтерді үлкендер әрекетінен бақылайды. Осы топта баланың жалпы әрекеті танымы еліктеумен сәйкес. -«Бала – қоғамдық зат» жүйесі бойынша жүреді.Әрекеттін түрі бұл топта бір бірінен ажыратылып айтылады. Манипуляттық – заттық әрекет ерте сәбилік жас кезенде болса, оқу әрекеті мектеп оқушыларына, ал кәсіптік оқу - әрекеті жоғарғы сыныпқа тән. Сырт көзге олардын бір-біріне ұқсастықтары шамалы. Шындығында қандай әсер береді, қасық, шанышқы, ыдыстармен әрекет жасаған немесе математика, громатикамен айналысқанда. Ал жалпы алсақ бұлардын бәрі адам мәдениетіне қызымет жасайтын қарапайым элементтер. Баланың жетілуіне жетекші іс-әрекет әсер етеді. Өсе келе ол толықтырылып отырады. Әр кезеннің жетекші іс-әрекеттері мынандай: - Эмоционалдық араласу, заттық манипуляттық, рольдік ойын, оқу әрекеті, жеке араласу, кәсіптік оқу. Осы үлгі бойынша баланың дамуында бірінші жағынаң орын алады кезендер (алдына мақсат, мотив, дағды және адамдармен араласу) осы дамудын басты мотивтік – талап сферасы, екінші жағынан кезендері (заттармен әрекет жасағандағы іс-әрекеттер). Бастысы – баланың танымдық әрекетің ұйымдастыру, олардын жас ерекшелігіне қарай кезендерге бөлу. Жас кезендерге өту барысында Д.Б.Эльконин мынандай кестені пайдаланды. Баланың дәуірге, кезеңге, фазаға өту кезеңі. Әр дәуір екі кезеңнең тұрады. Дәуір: Ерте сәбилік шақ, балалық шақ, жеткіншектік шақ. Кесте бойынша: Қажеттілігінің, қимылының дамуы. Кезеңнең кезенге өту. дәуірден дәуірге өту. Баланың айналасындағы адамдар мен өз ара қарым-қатынас тәсілдері және оның кез келген психикалық іс-әрекетінің дәрежесі арасындағы қарым-қатынас екі жақтан дамиды мәселен баланың іс-әрекет мүмкіндіктерін кенейту. Оның қажеттіліктерін өзгертуге байланысты. Сондай – ақ жас шағы кезеңіне бөлу қоғамдық дамудың түрлі сатысында тұрған халықта әр түрлі болатыны және мәдени даму түрліше болатыны белгілі. Осыған орай есеюді әлеумет жасына және әр баланың өзіне тән хронологиялық жасына байланысты. Әлеумет жасы дегеніміз? Заманың талабына қарай есейюдін әр түрлі болып келуі. Қоғам әрбір жас шағы кезеңінде баладан нені талап етуге және нені күтуге болатыны жөніндегі үлкендердің түсінігін белгілейді. Үлкендердін талабын орын үстінде баланың өз беттілігі, үлкендермен қарым-қатынас жасау барысындағы қайшылық «дағдарыс» кезені кездеседі. Кейде бала неғұрлым тез секірмелі түрде адам танымастай өзгертіп жіберетіндей өзгерістер басталады. Бір кезеннен екінші кезенге осылай секірмелі өтуі дамудың дағдарыс кезені деп атайды. Ал, акселерация ұғымы – дегеніміз баланың шапшан даму құбылысын айтамыз. Бұл тек дене дамуынан ғана емес, ақыл ой дамуынан да байқалады. Кезеңдерге бөлу кестесі № 2
Әрине , қазақ еліндегі адамдар да өзге халықтар сияқты балалары қай жасында нендей өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі кезеңдерге бөлген. Осының қажет екені мынадан аңғарылады: әр жас кезінде баланың өз үй –ішінде және құрбылары арасында алатын орны түрліше келеді дегенде, біз олардың атқаратын қызметінің жасына қарай болуын, не киетін киімдерінің түрліше келуі. Осыған орай жас кезеңін топтастырып көрейік. Туғанан 1 жасқа дейінгі кезең – нәресте жас кезеңі. Нәресте жасы мынандай 2 кезеңге бөлінеді: А). бесік жасына / туғаннан 7 айға дейін/; Ә). еңбектеу жасына / 7 айдан 12 айға дейін/. 1-ден 3 жасқа дейінгі кезеді – бөбектер жасы деді. Бұл кез баланың тілі шығып, денесі нығайып, ойнай бастау мезгілі. Бөбек өте мейірімді келеді. Мәселен,қозының үстін сипау, не солардың дауысын салу. т.б. 3-тен 7- дейін сәби жасы. Бұл жастағылар жұмыстың қарапайым түрлерін орындауға қатысты.: қыздар көбіне қазан –аяқ ұстап шешелеріне көмектеседі / нан илеу,су әкелу т.б./.ұлдар бұзау, не қозы бағу.т.б. 8-ден –11 жасқа дейін періште жасы. Психикалық және физиологиялық даму жағынан қыз бала ұл балаға қарағанда қазіргі ғылым тұрғыснан /1-1,5/ жыл алда келетінін, елде мәдениет таралмай тұрған кезде әбден жақсы білінді. Бұл жас кезеңін періште жасы дейтін себебі әдет-ғұрыптарды сақтау міндеттелінді. Егер бұлар бұзақы іс жасай қалғанда соның кіне екені осы жастардан соң есептеленді. Қыздар шешесіне көмек өкрсетуге тиіс болды, ұл балалар үй –ішінен сыртқы жұмыстарға жегілді.Демек, осы жастағылар игілікті өңдіруге қатыстырылды. Дегенменде бұл жас әлі кішкентай деп есептелді. 12 жастан 15 жасқа дейін бозбала кезеңі. Бұл мезгіл ұл мен қыздардың едәуір сеіп қалған кезеңі. Мұны мынадан байқауға болады: үйге қонақ түскенде осы жасатағы қыздар қонақтардың көзіне көрінбейтін. Ұлдары үлкендермен табақтас болған. 15 жастан бастап үлкендер жасы. Бұл кез ұлдары үйленіп,еншісін бөліп беріп, қыздары ұзату мезгілі болатын. Дегенменде, осы айтылған кезеңдерге қарай сол кездегі бала өзінің ісін / қай кезде үйленуін т.б./ соған түгелдей арнады деп отырған жоқпыз, осы тек шамамен айтылып отыр.Осы мағұлматтар баланың өз жасынан / хронологиялық жасынан/ басқа әлеуметтік жасының кездескеніне дәлел бола алады. 4. Бала психикасычың дамуындағы сензитивтік кезеңі. Балалар психикасының дамуында аса нәтижелі және нәтижесі аз мезгілдер кездеседі. Нәтижелі мезгілді сензитивтік кезең деп атайды. Сензитивтік кезеңді әдетте метафора ретінде егіннің жақсы не нашар шығумен ұқсастырады. Әр жылдарда егіннің жақсы не наашар шығатын мезгілдері болатыны сияқты адамның соның ішінде баланың әр нәрсеге әуесқойлығы сезімталдығы түрліше болып кездесетін мерзімі бар. Осы мәселені тұңғыш рет көтерген италияның педагогы Мария Монтессори (1870-1952). Бұдан соңғы кездерде кеңес психологтары Л.С. Выготский, Н.С.Лейтс осы жөнінде құнды пікірлер берді. Сензитивтік кезеңге мән беретін себебі осы кезде бала әсерленгіш келетінен осыны пайдаланып қалу қажет. Өйтпесе кеш болып кетеді. Бұның солай болуы мынадан : баланың қабілеті тек үнемі прогрессивтік жолмен дамымай үлкейген сайын кері кетуі де ықтимал. Осы туралы ілгердегі Ф.Энгельстің сөзін қараңыз егер біз бала қабілеттілігінің мол кезін сол мезгілде пісіп тұрған кезінде пайдаланбай кешігіп дамытамыз десек онда сол кездегідей кейін дамыта алаалмаймыз. Ал дамыта алғанынң өзінде соған көп қаражат шығару керек.Сензитивтік кезеңнің өзіне келсек бұл тек бала жасында ғана емес адамның барлық өмірінде түрліше болып кездеседі. Жас кезінде адам түрлі нәрселерге әсерленгіш мән бергіш келеді. Бірақ осының өзі көпке созылмайды егер 60 тан асқан кісіден оның өмірінің қай мезгілі есінде айқын қалған жасында мағұлматтар айқын қалмаған деп сұраса ол 20-25 - ке дейінгі басынан кешірген оқиғаларын айтып кейінгі кездері әсіресе қартайған уақыттың онша еске түсіре алмас еді. Әрине оның қартайған кезі жақын арада болып өткендегінен, алдымен осы еске түсуі дұрыс болар еді. Бірақ осы кісіден өмір сүрген жасының ішінен қажет деп тапқан бейнелерді таңдап ал десе, жас кезіндегі оқиғалар оның есіне алдымен түсетіні сезесіз.Осының себебі мынада: үйленбеген кезде жастардың мұқтаждығы көп болмағандықтан, өзінің айналасындағы кездескен әсем нәрселерге үлкен мән береді және көзіне айқын болып көрінеді. Қартайған кезді алсақ, мұнда жағдай өзгеше.мысалы, қарт әйел көшеде келе жатқанда жан жағына қарағанымен, көзіне түскен заттарды, не адамдарды аңғарып жарымайды.Себебі бір нәрсені іздеп асығып бара жатыр бұл мысал әуелгі кездегі жастардың өмірі үлкендерге қарағанда өзінше сензитивтік кез екеніне дәл бола алады. Бірақ сензитивтік кезең тек осылай болып келмейді. Кейде тиісті қабілеттіктің айқын білуіне де байланысты. Бастауыш мектеп жасындағыларды /7-10/ алсақ,бұларда мұғалімнің айтқанына сын көзімен қарау онша кезеспейді. Аузынан шыққан сөздерінің бәріне сенеді. Осыны пайдаланып, бұл жастағыларға көп мағулматтарды ұқтыруға болады. Ал егер осы мезгілді толық пайдаланбаса, алдағы кезде баланы оқыту қиынға соғады. Осы жастағы балалар еңдігі жас кезеңіне /11-16/ көшкенде, бұрынғыдай емес, ,нді ұстаздың сөзіне сынмен қарайды. Сондықтан бұлар үшін бастауыш сыныптағылар сияқты оқ мазмұнын қызықтыру оңай соқпайды. Бірақ жеткіншектердің жасына тән өздерінің сензитивтік кезі бар: бұлардың күші мен ақылы молайып қалғандықтан, қуатын, ептілігін тиісті салаға қолданғысы келіп, өзін -өзі құрбыларының, не үлкендерінің алдында көрсеткісі келіп тұрады. Ал ересек жас /16-18/ кезеңіне келсек, мұндағылар әр істі ойланып орындауға икем келеді және өзінің келешегі жөнінде ойланып, өзін-өзі тәрбиелеуге құмар келеді.Оыс айтылған жеткіншектермен ересектерге тән сензитивтік кездің осы түрлерін мезгілінде пайдалану тәлім –тәрбие жұмысында ерекше орын алады. Сензитивтік кезең көбіне тілді меңгеруге және ақылға байланысты келеді. Әдетте 3 жастағы бала ана тілін меңгеріп қалғаны сол, ол осыны жоғары оқу орындарында 4-5 жыл ағылшын тілін оқығандардан артық білмесе, кем білмейді. АҚШ-тың тілшісі Э.Пулгремнің айтуынша, егер баланы шет тіліне 4-5 жастан оқытса, осыған тез үйреніп, сол тілді кейін жақсы білген солар еді. Ал тілді балалардың сензитивтік кезі сөніп қалғанан кейін оқытса,осыған көп уақыт және қаражат жібергенімен нәтижесі аз болады. Осылай деу әбден дұрыс. Ал ақыл-ойға келсек, бұл тілді меңгеруге қарағанда кеш дамиды. Егер бала 10 жасқа келмей ана тілін жақсы білетін болса ,ақыл-ой тек 40 жасқа келгенде толады. Демек, тіл мен ойдың сензитивтік кездері түрлі уақытта кездеседі. Осы айтылғандардың музыка, живопись өнерлеріне де тікелей қатысы бар. Ірі суретшілер мен композиторлардың өз саласында қабілеті 10-12 жасында дами бастаған. Ескерте кететін мәселе, кейбір жағдайда баланың бастапқыда бір нәрсеге ешқандай ықыласы болмаса , кейін сол нәрсеге ықыласы түсуі мүмкін. Мұның себебі әуелгі кезде осыған ол қызықпайды және осыған оны қызықтыратын түрткі де кездескен жоқ. Сензитивтік кезеңнің болуы кейде түрткінің болуына да тәуелді.Осыдан шығатын қортынды, баланың сензитивтік кезеңі оның тек бәлендей жасында кездеспей, оның жеке басының ерекшелігіне қарай алдыңғы өмірінде де кездесуі мүмкін. Демек, сензитивтік кезңнің айқын білінетін кезеңі болғанымен осы әр балада түрлі жаста кездесуі ықтимал. Баланы оқыту барысында, жас ерекшелігің ескеру тиіс. Әрбір шақ оқытудың әр түрінде зеректігімен ерекшелінеді. Белгілі бір оқыту әсері психикалық даму барысында неғұрлым зор ықпал ететің жас шағы кезендері болады. Бұны сензитивтік кезең деп атаймыз. Дамудын сензитивтік кезендердін болуы үйретудің еңді ғана қалыптаса бастаған психикалық сапалаларға көбірек әсер ететіндігімен түсіндіріледі. Бұл сәтте олар мейілінше иілгіш, көнгіш келеді. Ал, қалыптасып қалған сапаларды өзгерту, әлде сапалаларды өзгерту әлде қайда қиын. Сонымен біз сензитивтік кезеңдерді үстірт қарастырып өттік. Мұның әлі күнге дейін жете зерттелінбеген жақтары бар. Егер сол зерттелінбегендер білінсе, онда балаларды оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары үлкен табыстарға жетер еді. Әрине сензитивтік кезеңнен болуынан шығатын қортынды: әрбір нәрсенің өзіндік мезгілі бар болатын сияқты, қабілеттіктің да балада туатын және сөнетін мегзілі бар. Осы мүмкіншілікті / қабілеттіліктің туатын мүмкіншілігін/ өз мезгілінде пайдаланып қалу керек. Қазіргі кезде сензитивті кезендердің оқытудың барлық түрінде бірдей қажет еместігі анықталды. Бірақта, мектепке дейінгі кезеңде тұтас алғанда оқытудын қабылдауды, елестетуді және образды ойлауды дамытуда әсер ететің түрлеріне неғұрлым сензетивті (сезімтал) болатындығын дәлелдейтін фактілер көп. |